Ozgür Duygu Durdur

“Ο πατέρας μου ήταν πανδοχέας στη Μπαντίρμα. Οι πελάτες μας ήταν κυρίως Τούρκοι. Είναι όμορφοι, ξεφτιλισμένοι Τούρκοι που ξέρουν να πίνουν, να κάθονται και να σηκώνονται. Τους μετρούσαμε, αυτοί εμείς. Πήγαινα στο σχολείο και βοηθούσα τον πατέρα μου Πρώτα άνοιξαν τα σχολεία μας. Είπαν: “Έχετε ιδρύσει έναν μεγάλο πολιτισμό σε αυτά τα εδάφη, αυτή η γη είναι δική σας. Ήρθαν οι Τούρκοι και την σφετερίστηκαν”.

Ο Simo, ο οποίος γεννήθηκε στη Bandırma, εργάστηκε ως ράφτης στο Beyoğlu για ένα διάστημα, έφυγε από την Τουρκία τη δεκαετία του 1960 και μετακόμισε στον Πειραιά και πέθανε εκεί, τα αφηγείται όλα αυτά στα απομνημονεύματα του Mihri Belli, “People I’ve Known”.

Γιατί ξεκινήσαμε με τον Mihri Belli, ας εξηγήσουμε: Ο Mihri Belli είναι ο Καπετάν Κεμάλ, ο οποίος πολέμησε μαζί με τους Έλληνες αντάρτες στα βουνά της Ανατολικής Μακεδονίας κατά τη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, εξέδωσε την εφημερίδα Savaş, που κυκλοφόρησε στα τουρκικά στο βουνό και ονομαζόταν από τους φίλους του από τον Δημοκρατικό Στρατό που ίδρυσαν Έλληνες αγωνιστές της αντίστασης. Λέει στα απομνημονεύματά του ότι ο χρόνος που πέρασε στα βουνά της Μακεδονίας μεταξύ 1947 και 1949 ήταν γεμάτος από τις πιο πολύτιμες αναμνήσεις της ζωής του. Ο πατέρας του Mihri Belli ήταν ο πρώτος που οργάνωσε κίνημα συμμοριών κατά των ένοπλων Ελλήνων στην περιοχή Çatalca-Silivri κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας. Τα συναισθήματα του Μπελή για τους Έλληνες, που δεν διέφεραν καθόλου από έναν απλό Τούρκο εθνικιστή στα νιάτα του, άλλαξαν εντελώς όταν γνώρισε τον Βενιζέλο κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και γνώρισε τους Έλληνες του Καραμάν.

«Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ θα έρθει από τους Τούρκους»

Το πολιτικό τοπίο της προεμφυλιακής Ελλάδας, που ένωσε ξανά τον Μίχρι Μπέλλη με τους Έλληνες αντάρτες στα βουνά, θα βύθιζε τη χώρα σε τρομερό σκοτάδι. Ο εμφύλιος πλησιάζει βήμα βήμα. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πολλές ένοπλες και άοπλες αντιστασιακές οργανώσεις εμφανίστηκαν κατά της κατοχής στην Ελλάδα, η οποία βρισκόταν υπό κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα που αποτελούνταν από Γερμανία, Ιταλία και Βουλγαρία μεταξύ 1941 και 1944. Η συνέχιση της αντίστασης, η ίδρυση μιας νέας ελληνικής Κυβέρνηση στην εξορία υπό την ηγεσία της Αγγλίας εκείνα τα χρόνια. Είναι μέσω της οργάνωσης της αντίστασης στη Μέση Ανατολή στις δυτικές ακτές της Ανατολίας. Απώτερος στόχος είναι η ίδρυση νέας ελληνικής κυβέρνησης στο Κάιρο.

Οι δυτικές ακτές της Ανατολίας είναι το πιο ευνοϊκό σημείο για μαζική μετανάστευση, μεταξύ των οποίων συμμετέχουν υπουργοί, βουλευτές, γραφειοκράτες, πολιτοφυλακές και πεσόντες κομμουνιστές. Γιατί όλοι αυτοί οι μετανάστες από διαφορετικά τμήματα που αναφέραμε αγωνίζονται για τον ίδιο στόχο. Η απαλλαγή από τη ναζιστική δίωξη είναι ο πρώτος στόχος. Έτσι, οι ηγέτες της αντίστασης θα σμίξουν με τον άμαχο πληθυσμό και θα συνεχίσουν πρώτα προς τις ακτές της δυτικής Ανατολίας και μετά προς την Αίγυπτο. Και η ουσιαστική υλικοτεχνική υποστήριξη για την αντίσταση θα προέλθει από τους Τούρκους, που ήταν στις τάξεις του εχθρού μόλις πριν από 20 χρόνια.

«ΑΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΒΡΕΘΕΙ ΕΚΔΟΤΗΣ, ΘΕΛΩ ΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΕΙ Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΙΝΙΩΤΗ»

«Φιλοξενούσα τον μακρινό συγγενή μου, Γιώργο Μινιώτη, από τη Χίο, που ήρθε στην Αθήνα για προβλήματα υγείας το φθινόπωρο του 2008. Ενώ πίναμε το ουζάκι μας το απόγευμα, μου είπε τις περιπέτειές του στην αντίσταση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως μέλος οργάνωσης που συγκέντρωνε πληροφορίες στο ανατολικό Αιγαίο και μετέφερε πρόσφυγες από την Ελλάδα στην Τουρκία με πλοία. Αυτά τα γεγονότα, που δεν είχα γνωρίσει ποτέ πριν, με κέντρισαν πολύ το ενδιαφέρον. Μάλιστα, όταν ο καπετάν Γιώργος είπε ότι είχε καταγράψει τις αναμνήσεις του από εκείνη την εποχή, αποφάσισα να τον βοηθήσω να τις δημοσιεύσει. Μηχανογραφούσα τα χειρόγραφα, έκανα διορθώσεις, πρόσθεσα σημειώσεις, χαρτογράφησα τις διαδρομές τους και επισύναψα σχετικές φωτογραφίες.

Ο Έλληνας ερευνητής και συγγραφέας Γιώργος Πουλημένος, που έγραψε το βιβλίο «Οικογένεια Μινιώτη στην Κατοχική περίοδο/Αντίσταση στο Αιγαίο το 1941-1944», ετοιμάζει το βιβλίο που ανέφερε για έκδοση το 2011, αλλά λόγω της οικονομίας της κρίσης στην Ελλάδα, βιβλίο η συνάντηση με τους αναγνώστες γίνεται περίπου επτά χρόνια αργότερα. Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Άλφα-Πη στη Χίο το 2018 και αγγίζει περιορισμένο αριθμό αναγνωστών. Λέγοντας, «Πιστεύω ότι το βιβλίο είναι ένα σημαντικό ντοκουμέντο για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία αυτής της περιόδου», ο Γιώργος Πουλημένος ελπίζει ότι τα απομνημονεύματα του μακρινού συγγενή του, καπετάν Γιώργου Μινιώτη, θα φτάσουν στους αναγνώστες στην Τουρκία, αν βρεθεί εκδότης.

«ΠΑΜΕ ΝΑ ΑΓΩΝΙΣΤΟΥΜΕ ΤΡΑΓΟΥΔΙ»

Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας. Δρ. ‘ΙΙ. Σύμφωνα με το άρθρο του με τίτλο «Έλληνες άμαχοι πρόσφυγες που κατέφυγαν στις ακτές της Ανατολίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο», ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων πολιτών προσφύγων που κατέφυγαν στις ακτές της Ανατολίας μεταξύ 1941 και 1945 ήταν 31.398. Μεταξύ αυτών των προσφύγων υπήρχαν και άμαχοι ως υποστηρικτές που εργάζονται για την εξόριστη κυβέρνησή του.

Δύο σημαντικά ονόματα προβάλλονται στην οργάνωση διέλευσης αιτούντων άσυλο από την Ελλάδα στην Τουρκία. Ο Noel Rees, ο Βρετανός αντιπρόσωπος στη Χίο και περιφερειακός επικεφαλής της βρετανικής υπηρεσίας πληροφοριών, και ο καπετάν Σταμάτης Μινιώτης από τη Χίο… Μια ομάδα έμπειρων ναυτικών, συμπεριλαμβανομένου του γιου του Σταμάτη, Γιώργου, απέπλευσε από το Αιγαίο στη Μεσόγειο Ξεκινά η μετανάστευση. Ενώ οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών υποστηρίζουν επίσης αυτές τις οργανωμένες εργασίες, τα γιοτ «Lady Mary» και «Lillias» των Girauds, μιας από τις γνωστές οικογένειες των Λεβαντίνων στη Σμύρνη, χρησιμοποιούνται στα logistics της εταιρείας.

Είναι δυνατόν να βρούμε ανέκδοτα τόσο θλιβερά όσο και συναρπαστικά στα απομνημονεύματα του Καπετάν Μινιώτη, που συγκέντρωσε ο Γιώργος Πουλημένος στο βιβλίο. Ένα από αυτά είναι η άφιξη μιας ομάδας Ελλήνων παρτιζάνων από το νησί της Εύβοιας, κοντά στην ηπειρωτική Ελλάδα, στο Τσεσμέ υπό τη μεγαλύτερη μυστικότητα. Ενώ οι παρτιζάνοι, που μπήκαν στο τουρκικό έδαφος χωρίς να πιαστούν από τους Γερμανούς, γιορτάζουν πίνοντας κρασί και διασκεδάζοντας μετά το καλό τους ταξίδι, οι Τούρκοι του Τσεσμέ ξαφνιάζονται. Ρωτούν πώς μπορούν να διασκεδάσουν όταν η πατρίδα τους είναι υπό κατοχή. Η απάντηση που δίνουν οι παρτιζάνοι είναι: Πάμε στον πόλεμο τραγουδώντας.

‘ΤΟ ΚΟΜΜΑΤΙ ΓΗΣ ΠΟΥ ΚΡΑΤΟΥΝ ΤΩΡΑ ΤΟΥΣ ΑΓΚΑΛΙΑΣΕ ΣΑΝ ΚΥΡΙΟ;’

Ας πάμε πίσω 80 χρόνια και ας προσπαθήσουμε να οραματιστούμε αυτή τη σκηνή στα όνειρά μας. Στις ακτές της Ανατολίας, που ήταν το σκηνικό της τραγωδίας της ανταλλαγής πληθυσμών το 1922, εκατοντάδες άνθρωποι παρέσυραν για ώρες στο Αιγαίο, κολλημένοι σε βάρκες ή κομμάτια ξύλου που κατάφεραν να βρουν, μόνο 20 χρόνια μετά τον πληθυσμό . ανταλαγή. Γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι… Μετανάστες από τη Σάμο, τη Χίο και τα γύρω ελληνικά νησιά που αποβιβάζονται στις ακτές του Κουσάντασι, του Τσεσμέ, της Αλικαρνασσού και της Ούρλας… Πολλοί από αυτούς έχουν ήδη ανατολία καταγωγή. Αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα εδάφη που γνώριζαν ως σπίτι τους μόλις πριν από 20 χρόνια. Το ερώτημα «θα τους αγκαλιάσει ως μητέρα τους η γη που τώρα καταφεύγουν» είναι πάντα μέσα τους. Όπως είπε ο ράφτης Simo? «Τι απέγιναν αυτοί οι όμορφοι άνθρωποι, αυτοί οι Τούρκοι αφέντες;»

Σύμφωνα με τον Hasan Fuat Hepişeri, συγγενή του Hasan Reis από το Κουσάντασι, ο οποίος υποστήριξε το ελληνικό κίνημα αντίστασης, ο λαός του Κουσάντασι έσωσε πολλούς Έλληνες μετανάστες από το θάνατο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. οι άρρωστοι φροντίστηκαν, βρέθηκαν καταλύματα… Τα απομνημονεύματα του καπετάν Μινιώτη δεν αναφέρουν σοβαρό πρόβλημα δημόσιας τάξης μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων μεταναστών στο Τσεσμέ.

«Το Αιγαίο ανήκει στα ψάρια σου, όχι σε κανέναν»

Ένας από τους ζωντανούς μάρτυρες της εποχής είναι ο Hamit Güngör Topal, 90 ετών, από το Çeşme Alaçatı. Γεννημένος το 1932, ο Τοπάλ είπε: «Θυμάμαι πολύ καλά την εποχή που ο Χίτλερ ερήμωσε την Ευρώπη. Ήμουν μαθητής στο δημοτικό σχολείο. Ακούσαμε Γερμανούς στρατιώτες να πέφτουν με αλεξίπτωτο στο νησί της Χίου μπροστά μας. Το λιμάνι του Alaçatı ήταν κατάμεστο από Έλληνες που διέφυγαν από τη γερμανική κατοχή. Μερικές φορές βλέπαμε οικογένειες, παιδιά, ηλικιωμένους, γυναίκες, άνδρες, παρέες ανθρώπων να περπατούν στο δρόμο. Παλιά δίναμε ψωμί στους πεινασμένους», λέει για εκείνες τις μέρες.

«Είναι εδώ πολύ καιρό. Τους έχουμε ανοίξει τα σπίτια μας. Άρα δεν υπήρχε πρόβλημα μεταξύ των λαών. Μεταξύ αυτών που τράπηκαν σε φυγή ήταν ένας κυβερνήτης ονόματι Dimo, ακολουθούμενος από έναν άλλο κυβερνήτη με το όνομα «Yani». Με την κόρη του Γιάνη πήγαμε στο ίδιο δημοτικό σχολείο εδώ», συνεχίζει.

Ο Τοπάλ εργάστηκε για πολλά χρόνια ως Προϊστάμενος Τεχνικής Υπηρεσίας στο Hotel Çeşme Altınyunus και συνταξιοδοτήθηκε. Ο Τοπάλ μοιράζεται μερικά ανέκδοτα που θυμάται από αυτήν την περίοδο: «Μερικά χρόνια μετά τα γεγονότα που περιέγραψα, μια μέρα ήρθε στο Alaçatı ένας Έλληνας με το όνομα Νίκος Ταμπακόπουλος. Εδώ ζούσαν οι πρόγονοί του. Εγκαταστάθηκε στον Καναδά. Ήθελε να δει το παλιό τους σπίτι, οπότε τον πήρα. Περπατούσε κλαίγοντας. Πήρε ένα από τα λουλούδια από τον κήπο και το μύρισε. Το τύλιξε στο μαντήλι του και το πήρε μαζί του. Μιλώντας στον προπάτο του, ο ανιψιός İbrahim Topal επεμβαίνει και προσθέτει: «Υπάρχει ένα ρητό που αποδίδεται στον Τσίπρα», προσθέτοντας: «Το Αιγαίο δεν ανήκει σε κανέναν, το Αιγαίο ανήκει στα ψάρια. Δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα μεταξύ των Τούρκων μας και του ελληνικού λαού. Έχουμε δημιουργήσει ακόμη και έναν συνεταιρισμό εδώ με τους Gummy φίλους μας. ”

«ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΑΡΧΗΓΕΙΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΝ»

Αν και οι λαοί ήταν φιλικοί, η άφιξη χιλιάδων προσφύγων στις ακτές του Αιγαίου δεν μπόρεσε να αποτρέψει ορισμένα σοβαρά γεγονότα αυτά τα χρόνια. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, 15 μετανάστες που βρίσκονταν σε μια βάρκα στο Zeytineli της τοποθεσίας Uzunkuyu στις 9 Οκτωβρίου 1941 σκοτώθηκαν από Τούρκους στρατιώτες και μια 18χρονη βιάστηκε και δολοφονήθηκε. Οι δράστες αυτού του περιστατικού, από την άλλη, συνελήφθησαν τέσσερα χρόνια αργότερα κατόπιν καταγγελίας και απαγχονίστηκαν στην πλατεία Κονάκ.

Ένας από τους Τούρκους που υποστηρίζουν το ελληνικό κίνημα αντίστασης είναι ο Χασάν Ντενιζέλ, γνωστός ως Χασάν Ρέις, ο οποίος είναι μια από τις γνωστές προσωπικότητες στο Κουσάντασι. Ο Χασάν Ρέις, γεννημένος στην Κρήτη το 1870, κινητοποιεί τις φορτηγίδες του στο λιμάνι για τους μετανάστες που φεύγουν από τους Ναζί που κατέλαβαν τη Σάμο, απέναντι από το Κουσάντασι, και σώζει εκατοντάδες μετανάστες από πνιγμό στο Αιγαίο μαζί με τον γιο του Αλή.

Όπως ο πατέρας του, ο Αλί Ντενιζέλ υποστηρίζει το ελληνικό κίνημα αντίστασης που κατέφυγε στην Τουρκία. τα σπίτια τους γίνονται το αρχηγείο των εξεγερμένων. Ανάμεσα στους μετανάστες που έσωσαν ήταν και ο Κώστας Σοφούλης, ο οποίος θα επέστρεφε στη Σάμο μετά από πολλά χρόνια και θα γινόταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Σημαντικό έγγραφο είναι η επιστολή που εστάλη το 1944 από την Αίγυπτο, την οποία ο Κώστας βρήκε χρόνια αργότερα, κρύβοντας την αλληλογραφία του πατέρα του Εμμανουήλ Σοφούλη, που εντάχθηκε στην αντίσταση, με τον Αλί Ντενιζέλ.

Στάλθηκε από τον εξόριστο πρωθυπουργό της ελληνικής κυβέρνησης στον Αλί Ντενιζέλ, ο οποίος είχε στενές σχέσεις με εξέχουσες προσωπικότητες των εξεγερμένων, συμπεριλαμβανομένου του Εμμανουήλ Τσουδερό, που θα γινόταν ο πρώτος πρωθυπουργός της κυβέρνησης στην εξορία, καθώς και ο Εμμανουήλ Σοφούλης, που θα χρόνια αργότερα έγινε Έλληνας Υπουργός Μετανάστευσης, βρίσκεται ακόμα στο Μουσείο Λαλαούνη στην Αθήνα. Στο πίσω μέρος του χοντρού ρολογιού με χρυσή αλυσίδα, αναγράφεται η ακόλουθη χειρόγραφη σημείωση: «Για τις πολύτιμες υπηρεσίες που προσέφερε ο Αλί Ντενιζέλ από την ελληνική κυβέρνηση… 25 Μαρτίου 1944, Ε. Τσουδερός.