Αναπλ. Ο Δρ. Talha Köse αξιολόγησε τις εξελίξεις στη γραμμή Τουρκίας-Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) το 2021 στο AA Analysis.

Το 2021 έχει καταγραφεί ως μια χαμένη χρονιά όσον αφορά την αποκατάσταση των σχέσεων Τουρκίας-ΕΕ. Δεδομένης της εξέλιξης των σχέσεων τα τελευταία χρόνια, αυτός ο ορισμός δεν πρέπει να θεωρείται ως μια απαισιόδοξη προσέγγιση. Γιατί οι σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ χάνουν σταθερά υψόμετρο εδώ και 7-8 χρόνια. Σε αυτή τη διαδικασία προέκυψε σοβαρό πρόβλημα εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας μεταξύ των μερών. Η ευρωπαϊκή πλευρά απείχε πολύ από το να προτείνει ένα κοινό όραμα για τις σχέσεις με την Τουρκία. Η αποσαφήνιση του πλαισίου για τις σχέσεις με την Τουρκία έχει αναβληθεί εδώ και καιρό.

Καθώς η Τουρκία δεν έχει λάβει ειλικρινή και εποικοδομητικά μηνύματα από την ΕΕ, απέφυγε να λάβει συγκεκριμένα και πειστικά βήματα για την αποκατάσταση των σχέσεων και να κάνει θυσίες σε διάφορα ζητήματα.
Αφού ο Ντόναλντ Τραμπ παρέδωσε την προεδρία στον Τζο Μπάιντεν, η ηγεσία των ΗΠΑ και η λήψη αποφάσεων στις διατλαντικές σχέσεις επανήλθαν στο προσκήνιο. Σε κάθε περίπτωση, μετά το 2021, η επιρροή των ΗΠΑ άρχισε να γίνεται περισσότερο αισθητή στον καθορισμό των σχέσεων της ΕΕ με την Τουρκία. Η Ευρώπη, από την άλλη πλευρά, θα συνεχίσει να συζητά για τη στρατηγική αυτονομία την επόμενη περίοδο. Πρέπει να τονιστεί ότι δεν υπάρχει ακόμη ισχυρή συναίνεση για το θέμα αυτό. Αναμφίβολα, αυτές οι συζητήσεις εντός της ΕΕ θα έχουν συνέπειες και για την Τουρκία. Η συνεργασία με την Τουρκία είναι πιθανό να γίνει ακόμη πιο πολύτιμη για μια Ευρώπη που θέλει να δημιουργήσει αυτόνομη αμυντική ικανότητα και μηχανισμούς λήψης αποφάσεων.

Οι προσδοκίες των κομμάτων
Η Τουρκία αναμένει από την ΕΕ να εκπληρώσει τους όρους της Συναίνεσης της 18ης Μαρτίου 2016 και να ανανεώσει με την προοπτική της πλήρους ένταξης. Η πτέρυγα της ΕΕ, από την άλλη πλευρά, λέει ότι η Τουρκία πρέπει να διορθώσει τις ελλείψεις της όσον αφορά το κράτος δικαίου και τα δημοκρατικά πρότυπα. Ωστόσο, η πρόσφατη στάση της ΕΕ απέναντι στην Τουρκία έχει διαμορφωθεί σύμφωνα με τις προσδοκίες των κρατών μελών που έχουν πρόβλημα με την Τουρκία. Αυτή η μεροληπτική και μονόπλευρη προσέγγιση εμπόδισε την Ένωση να προτείνει μια εποικοδομητική προσέγγιση έναντι της Τουρκίας.

Η ευρωπαϊκή πλευρά απέφυγε σχολαστικά να λάβει μέτρα για να ξεπεράσει οριστικά τα προβλήματα που αντιμετώπισε με την Τουρκία και να εφαρμόσει συγκεκριμένα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης προς αυτή την κατεύθυνση. Η εστίαση της Ένωσης στα δικά της εσωτερικά ζητήματα, ειδικά κατά τη διάρκεια της επιδημίας, και η αδυναμία της να ξεπεράσει πλήρως τις αρνητικές επιπτώσεις του Brexit, μείωσε επίσης την όρεξή της για νέες πρωτοβουλίες με την Τουρκία και άλλες χώρες.

Καθώς η Τουρκία δεν έχει λάβει ειλικρινή και εποικοδομητικά μηνύματα από την ΕΕ, απέφυγε να λάβει συγκεκριμένα και πειστικά βήματα για την αποκατάσταση των σχέσεων και να κάνει θυσίες σε διάφορα ζητήματα. Ως αποτέλεσμα, η Τουρκία έχει εκφράσει με κάθε ευκαιρία ότι η πλήρης ένταξη στην ΕΕ είναι ο στρατηγικός στόχος της Τουρκίας σε επίπεδο ρητορικής. Ωστόσο, άργησε να κάνει πιο τολμηρά βήματα για την επίτευξη αυτού του στόχου. Η πτέρυγα της ΕΕ, από την άλλη πλευρά, δήλωσε ότι βλέπει την Τουρκία ως στρατηγικό εταίρο και προσπάθησε να κρατήσει την Άγκυρα στο πλευρό της με κάποιο τρόπο. Αλλά δεν επέλεξε να κάνει τα συγκεκριμένα βήματα που απαιτούνται από αυτό.

Ο τρίτος κύριος τομέας έντασης μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ αφορά τον αγώνα της Τουρκίας κατά των τρομοκρατικών οργανώσεων.
Η ΕΕ απέφυγε να ανοίξει ένα νέο διαπραγματευτικό κεφάλαιο για τις ενταξιακές συνομιλίες της Τουρκίας εδώ και 6 χρόνια. Αυτός είναι ο πιο προφανής δείκτης ότι οι σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ βρίσκονται σε αυτό το χαμηλό επίπεδο. Άγκυρα και Βρυξέλλες υπενθύμισαν τις ευθύνες τους και τα βήματα που πρέπει να γίνουν για να γίνουν πιο λειτουργικές οι σχέσεις τους. Ωστόσο, αυτά τα βήματα καθυστερούν όπως είχε προγραμματιστεί. Κατά τη συνάντηση, όπου υποδέχθηκε τους πρεσβευτές των κρατών μελών της ΕΕ στις αρχές του 2022, ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιβεβαίωσε τον στόχο της Τουρκίας για πλήρη ένταξη στην ΕΕ και ζήτησε από την ΕΕ «να δείξει περισσότερο θάρρος στην ανάπτυξη των σχέσεων με την Τουρκία, απαλλαγώντας από τη μυωπία».

Έτος Μικρών Κρίσεων
Τέσσερις κύριοι λόγοι εξηγούν το χαμηλό προφίλ των σχέσεων Τουρκίας-ΕΕ το 2021: πρώτον, η επέμβαση της Τουρκίας στις κρίσεις της Συρίας, της Λιβύης, του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας με χρήση στρατιωτικής ικανότητας και ο επαναστατικός χαρακτήρας αυτών των επεμβάσεων. Ειδικότερα, τα τουρκικά SİHA και οι Πληροφορίες του Τουρκικού Στρατού έχουν δείξει πολύ αποτελεσματικά αποτελέσματα στον χειρισμό αυτών των στρατιωτικών κρίσεων. Η εμπλοκή της Τουρκίας σε τέτοιες κρίσεις με τη στρατιωτική της ικανότητα και επιρροή έχει εγείρει ανησυχίες στην ευρωπαϊκή πλευρά. Το γεγονός ότι η ικανότητα της Τουρκίας έχει γίνει πιο ορατή έχει εγείρει ανησυχίες, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, τη Νότια Κύπρο (GCA) και τη Γαλλία, μέλος της ΕΕ.

Η επίδειξη στρατιωτικής δύναμης της Τουρκίας στο έδαφος και οι παίκτες που αλλάζουν το παιχνίδι αντιμετωπίστηκαν με αποστασιοποίηση από τα κράτη μέλη της ΕΕ και μια αντιδραστική στάση απέναντι στην Τουρκία έχει επιδειχθεί στη δυτική κοινή γνώμη. Υπήρχαν επίσης μέρη που είπαν ότι αυτή η ικανότητα της Τουρκίας ενισχύει στρατηγικά τη συμμαχία του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία, το Αφγανιστάν και τη Συρία, αλλά αυτές οι φωνές παραμένουν αδύναμες σε σύγκριση με τις κριτικές προσεγγίσεις της κοινής γνώμης.

Τους τελευταίους μήνες του 2021 είχε αρχίσει η αμοιβαία αμβλυνση σε επίπεδο λόγου. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία χαλάρωσης επισκιάστηκε από την κρίση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που ξέσπασε υπό τον συντονισμό του πρέσβη των ΗΠΑ στην Άγκυρα, Ντέιβιντ Σάτερφιλντ. Η Τουρκία αντιλήφθηκε ότι οι πρεσβευτές δέκα δυτικών χωρών, εκ των οποίων οι έξι ήταν πρεσβευτές στην ΕΕ, εξέφρασαν τις απόψεις τους για την υπόθεση Osman Kavala, της οποίας η νομική διαδικασία βρίσκεται σε εξέλιξη, στα κοινωνικά δίκτυα, ως παρέμβαση στην κυριαρχία και τις εσωτερικές της υποθέσεις, και απάντησε πολύ σκληρά σε αυτή την κίνηση. Η κρίση αυτή εκτονώθηκε από την αποφασιστική θέση του Προέδρου Ερντογάν και την απόσυρση των προαναφερθέντων πρεσβευτών. Ωστόσο, αυτό άφησε αρνητικά ίχνη σε όλα τα κόμματα. Εάν η ένταση είχε διατηρηθεί στην κρίση των πρεσβευτών, οι σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ θα μπορούσαν να είχαν μετατραπεί σε πολύ πιο αρνητικό σημείο.

Ο τρίτος κύριος τομέας έντασης μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ αφορά τον αγώνα της Τουρκίας κατά των τρομοκρατικών οργανώσεων. Ο αποτελεσματικός αγώνας της Τουρκίας εναντίον τρομοκρατικών οργανώσεων όπως το PKK/YPG και η FETO δεν έχει συναντήσει τη συμπάθεια των ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Ο αγώνας των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (TSK) κατά του DAESH στη Συρία και το Ιράκ αγνοήθηκε από ευρωπαίους παράγοντες. Ο αγώνας της Άγκυρας για επιβίωση στην ανατολική Τουρκία έχει χαρακτηριστεί στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ως «ο Ερντογάν που εξαγνίζει τους αντιφρονούντες». Σε αυτόν τον ορισμό, η τουρκική καταγωγή και άλλοι αντιτουρκικοί λομπίστες και πολιτικοί παράγοντες που κατοικούν στην Ευρώπη έπαιξαν σημαντικό ρόλο.

Η Τουρκία δεν μπορούσε να εξηγήσει καλά τις εμπειρίες της από τις 15 Ιουλίου και τον αγώνα της κατά της τρομοκρατίας στους Ευρωπαίους ομολόγους της. Η ευρωπαϊκή πτέρυγα, από την άλλη, δεν έδειξε ενσυναίσθηση για τα ζητήματα ασφάλειας της Τουρκίας και δεν υποστήριξε τον αγώνα της Τουρκίας κατά της τρομοκρατίας. Οι συζητήσεις για την υπόθεση κλεισίματος του HDP και τη διαδικασία κράτησης του πρώην συμπροέδρου του HDP Selahattin Demirtaş θα πρέπει να διεξαχθούν σε αυτή τη βάση. Η πτέρυγα της ΕΕ ήθελε να εμπλακεί στο κλείσιμο του Ντεμιρτάς και του HDP μέσω του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ). Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, έβλεπε αυτά τα δύο ζητήματα ως μέρος του αγώνα της Τουρκίας ενάντια στην τρομοκρατική οργάνωση PKK. Αυτό είναι ένα από τα ζητήματα που κρέμονται στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ το 2021. Δεν θα αποτελεί έκπληξη εάν αυτός ο φάκελος δημιουργήσει επίσης πρόβλημα στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ το 2022.

Ένα άλλο θέμα που δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ το 2021 είναι η κρίση του πρωτοκόλλου στην Άγκυρα. Η κρίση πρωτοκόλλου που βιώθηκε κατά την υποδοχή του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Charles Michel και της προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen στο προεδρικό συγκρότημα έχει βλάψει τις σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ. Οι πολιτικές επαφές υψηλού επιπέδου με την Τουρκία ήταν ένα από τα σημαντικά θέματα της συμφωνίας της 18ης Μαρτίου. Κατά την επίσκεψη του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Άγκυρα, ο Πρόεδρος της Κομισιόν φον ντερ Λάιεν στάθηκε για λίγο και τον υποδέχτηκαν με μια διάταξη καθισμάτων που θα μπορούσε να θεωρηθεί πιο χαμηλότερη από τον Ερντογάν και τον Μισέλ. Συγκεκριμένα, το γεγονός ότι η πρόεδρος της Επιτροπής είναι γυναίκα έφερε τις συζητήσεις σε άλλη διάσταση. Το γεγονός ότι αυτό το πρόβλημα που προέκυψε από τη διαμάχη για την εξουσία μεταξύ των θεσμικών οργάνων της ΕΕ κατηγορήθηκε από την τουρκική πλευρά επισκίασε αυτήν την επίσκεψη υψηλού επιπέδου.

Από την άλλη, η αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης με την προεδρική απόφαση της 20ης Μαρτίου 2021 προκάλεσε αντιδράσεις από την ευρωπαϊκή πλευρά. Αυτή η αντίδραση αποτυπώθηκε και στα κείμενα των συνόδων κορυφής των Ευρωπαίων ηγετών. Η αποχώρηση από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης και η κρίση του πρωτοκόλλου αξιολογήθηκαν μαζί και εμφανίστηκε καταγγελτική γλώσσα κατά της Τουρκίας και αυτή η κατάσταση είχε αρνητικό αντίκτυπο στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ. Αυτές οι δύο εξελίξεις επέτρεψαν να εκφραστεί από την ευρωπαϊκή πλευρά η προκατάληψη κατά της Τουρκίας και του Προέδρου Ερντογάν.

Το αναπόφευκτο της συνεργασίας
Η ένταση μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ στην Ουκρανία, το χαοτικό περιβάλλον μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και οι συνεχιζόμενες κρίσεις στη Συρία και τη Λιβύη είναι οι συνθήκες που αναγκάζουν την Τουρκία και την ΕΕ να συνεργαστούν στενή συνεργασία. Από την άλλη πλευρά, η πτέρυγα της ΕΕ εξέφρασε την ανάγκη συνεργασίας με την Τουρκία για τη μετανάστευση και το προσφυγικό σε όλα τα περιβάλλοντα και με κάθε ευκαιρία. Υπάρχει επίσης συναίνεση εντός της ΕΕ σχετικά με τη σημασία της αλληλεγγύης με την Τουρκία σε αυτά τα θέματα και για την παροχή πρόσθετης οικονομικής στήριξης στην Τουρκία. Αυτή η δυνατότητα και αυτή η ανάγκη για αλληλεγγύη είναι ζητήματα που δεν μπορούν να αγνοηθούν στο όνομα των μικροσυμφερόντων ορισμένων κρατών μελών της ΕΕ.

Ορισμένες διαφωνίες και πρακτικές μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ θολώνουν την ευρύτερη εικόνα που μπορεί να πλαισιώσει τη σχέση. Ωστόσο, τα μέρη γνωρίζουν επίσης τις δυνατότητες διεύρυνσης των τομέων συνεργασίας και συνεργατικής εργασίας. Δεν θα είναι ρεαλιστικό να περιμένουμε ότι τα κύρια προβλήματα στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ θα ξεπεραστούν το 2022. Ωστόσο, δεν πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι επιχειρήθηκε πιο εποικοδομητική και δίκαιη γλώσσα και συντονισμένη επικοινωνία. Σε αυτή τη διαδικασία δεν πρέπει να αγνοηθούν οι επαναστατικές κινήσεις των παραγόντων που προσπαθούν να αποτρέψουν τη δημιουργία εποικοδομητικής ατμόσφαιρας στις σχέσεις.